Teorie uczenia się: Behawioryzm (Część I)

Aby w pełni zrozumieć, co jest najważniejszym celem pracy nauczyciela warto postarać odpowiedzieć sobie na pytanie czym w rzeczywistości jest proces "uczenia się". Różne grupy naukowców, z różnych punktów widzenia, opisują czym jest "uczenie się" i starają się wyjaśnić jego mechanizmy. Aby pomóc w zrozumieniu istoty uczenia się zacznę od przyjrzenia się teorii behawiorystycznej, która wyjaśnia proces uczenia się z biologicznego punktu widzenia. 

Znajomość teorii behawiorystycznej jest ważna dla dydaktyków przynajmniej z dwóch powodów:

1. jest jedną z teorii wyjaśniających biologiczne mechanizmy procesu uczenia się
2. efektem stosowania wiedzy behawiorystycznej jest specyficzne podejście do nauczania

Zachowanie się można mierzyć metodami naukowymi

Zachowanie się zwierzącia (czy też często używany synonim: behawior) jest mierzalne, gdyż

można zmierzyć długość drogi przebytej przez danego osobnika, policzyć liczbę wykonanych przez niego ruchów, zmierzyć czas rozwiązywania określonego zadania lub zbadać objętość wydzielonej śliny.

Po wykonaniu pomiaru behawioralnego uzyskane dane można zgromadzić w tabeli lub zaprezentować graficznie w postaci wykresu.

Ryc. 1. Przykładowy opis (wymyślonego) badania behawioralnego. 

Podobne badanie można powtórzyć w różnych laboratoriach na całym świecie, a ich rezultaty powinny być podobne, gdyż jest to warunek powtarzalności badań naukowych. Badania behawioralne są mierzalne i mają silną, naukową bazę - możemy im ufać.

Uczenie się jest procesem mierzalnym

Mierzyć możemy nie tylko behawior, ale także jego zmiany, które nastąpiły w określonym czasie. Przyjmujesię, że

Zmiana zachowania się (behawioru) jest efektem procesu uczenia się.

Nie możemy bezpośrednio obserwować uczenia się, ale możemy kwantyfikować zmiany behawioru w celu sprawdzenia, czy proces uczenia się miał miejsce.

Z powyższych twierdzeń jasno wynika, że zachowanie się (behawior) i uczenie się są ze sobą sprzężone. Skoro można zmierzyć zachowanie się jasnym staje się, że behawioryści (pośrednio, poprzez mierzenie zmian zachowania się) są w stanie zmierzyć proces uczenia się. Eureka!

Ryc. 2. Graficzne zobrazowanie efektów procesu uczenia się.

Porównanie wyników z grupy doświadczalnej z grupą kontrolną lub porównanie danych uzyskanych u jednego osobnika przed i po doświadczeniu umożliwia ocenę zmian zachowania się, czyli obrazuje proces uczenia się! Analogicznie, czyż coś podobnego nie dzieje się w szkole?

Uczniowie przychodzą na lekcje, słuchają nauczyciela, wykonują polecenia i po zajęciach ich behawior zmienia się. Wiedzą więcej, potrafią więcej. Idealnie... Nic więcej nam nie trzeba do zrozumienia istoty procesu edukacyjnego.

Zgodnie z tą teorią możemy powiedzieć, że

Celem procesu nauczania jest zmiana behawioru

Jak układ nerwowy doprowadza do zmiany behawioru?

Aby w pełni zrozumieć teorię behawiorystyczną warto zapoznać się z terminami stosowanymi przez behawiorystów: bodziec, odruch i warunkowanie.

Bodźce

Jakąkolwiek ZMIANĘ w środowisku zewnętrznym lub wewnętrznym organizmu nazwać możemy bodźcem.

Bodźcem może być zmiana temperatury, zmiana ciśnienia powietrza, dźwięk dzwonka szkolnego.

Jeśli bodziec wywoła określoną czynność (reakcję) nazywa się go bodźcem wyzwalającym (lub bodźcem skutecznym), natomiast każdy inny bodziec nazywany jest bodźcem obojętnym.

Odruchy

Jakąkolwiek REAKCJĘ NA BODZIEC nazywamy odruchem.

W zależności od tego czy reakcji na bodziec należało się uczyć czy nie możemy wyróżnić dwa typy odruchów: bezwarunkowe i warunkowe.

Odruchy bezwarunkowe

Automatyczną reakcję na bodziec nazywa się odruchem bezwarunkowym.

Istnieją odruchy (czynności) których nie musimy się uczyć - mówi się o nich "czynności/odruchy wrodzone" lub "czynności/odruchy automatyczne".

Przykładem czynności/odruchów  wrodzonych są: ssanie, płakanie, kaszel, czkawka, przełykanie, wypróżnianie się, trawienie.  

Również i w życiu dorosłym spotykamy się z przykładami odruchów bezwarunkowych:

odwracamy się na dźwięk spadających przedmiotów, produkujemy sok żołądkowy kiedy pokarm pobudza ściany żołądka, cofamy rękę po dotknięciu gorącego przedmiotu. 

Każda z powyższych czynności jest reakcją wrodzoną, zaprogramowaną przez nasz materiał genetyczny, automatyczną. Nie wiążą się one ze świadomą analizą sytuacji. Jak widać w tej sytuacji dydaktyk nie ma zbyt wiele do zrobienia - nie może nic zmienić, bo zrobiła to za niego natura.

Odruchy warunkowe

Nabytą reakcję na bodziec nazywa się odruchem warunkowym.
Reakcja "nabyta" znaczy nie mniej nie więcej jak to, że musimy się jej nauczyć. Reakcje nabyte powstają podczas życia osobnika i nie są przekazywane w procesie dziedziczenia. Są nasze, indywidualne, zmienne w czasie, a ich komplet jest inny dla każdej osoby.

W naszym otoczeniu możemy zaobserwać ogromną liczbę przykładów odruchów warunkowych:

gra z nut na pianinie, włączanie kierunkowskazu w czasie jazdy samochodem, śpiewanie piosenki przy ognisku, powtarzanie tabliczki mnożenia, recytowanie wiersza na uroczystym apelu

Proces wytwarzenia odruchów warunkowych behawioryści nazywają warunkowaniem. Dla dydaktyków ważne jest zrozumienie pojęcia odruchów warunkowych, gdyż

 WARUNKOWANIE to nic innego jak UCZENIE SIĘ!